Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) mikrobəleyhinə dərmanlara qarşı rezistentliyi (MDR) mikroorqanizmin yaratdığı infeksiyanı müalicə etmək üçün daha əvvəl istifadə edilə bilən bir mikrobəleyhinə preparata rezistentliyi kimi təyin edir. MDR bakteriya, göbələk, virus və parazitlərin mikrobəleyhinə preparatların təsirinə məruz qaldıqda (antibiotiklər, antifunqal, antiviral, antimalarial və antihelmintik preparatlar) dəyişməsi nəticəsində baş verir. MDR əldə etmiş mikroorqanizmlər bəzən “supermikroblar” adlanır. Nəticədə dərmanlar təsirini itirir, infeksiyalar orqanizmdə daha uzun müddət qalır və ətrafdakıların infeksiyaya yoluxma riski artır. Yeni rezistentlik mexanizmləri yaranır və yer kürəsində yayılır – nəticədə yayılmış xəstəliklərin müalicəsini təhlükə altına qoyur, bərpa və sağalma dövrünü uzadır, əlillik və ölümə səbəb olur.
İnfeksiyaların qarşısının alınması və müalicəsi üçün effektiv mikrobəleyhinə preparatlar olmadan, orqan nəqli, xərçəng zamanı kimyaterapiya, şəkərli diabetin müalicəsi və cərrahiyyə kimi tibbi əməliyyatlar son dərəcə risklidir. MRD tibbi xidmətlərin dəyərini artırır, çünki daha intensiv müalicə və uzun müddətli xəstəxanada qalma tələb olunur. MDR bütün ölkələrdə müşahidə edilir.
İnfeksion xəstəliklərə rezistent bakteriyalarla yoluxmuş pasientlər eyni bakteriyaların qeyri-rezistent ştamları ilə yoluxmuş xəstələrə nisbətən daha çox mənfi klinik nəticələr və yüksək ölüm riski daşıyır, eyni zamanda daha çox tibbi resurslar istehlak edir. MDR daha cox antibiotiklərin istifadəsi ilə aşkar olunmaqdadır.
İnfeksiyaların qarşısının alınması və müalicəsi üçün effektiv mikrobəleyhinə preparatlar olmadan, orqan nəqli, xərçəng zamanı kimyaterapiya, şəkərli diabetin müalicəsi və cərrahiyyə kimi tibbi əməliyyatlar son dərəcə risklidir. MRD tibbi xidmətlərin dəyərini artırır, çünki daha intensiv müalicə və uzun müddətli xəstəxanada qalma tələb olunur. MDR bütün ölkələrdə müşahidə edilir.
İnfeksion xəstəliklərə rezistent bakteriyalarla yoluxmuş pasientlər eyni bakteriyaların qeyri-rezistent ştamları ilə yoluxmuş xəstələrə nisbətən daha çox mənfi klinik nəticələr və yüksək ölüm riski daşıyır, eyni zamanda daha çox tibbi resurslar istehlak edir. MDR daha cox antibiotiklərin istifadəsi ilə aşkar olunmaqdadır.
TİBBDƏ ANTİBİOTİKLƏRİN İSTİFADƏSİ
Bakterial rezistentliyin artması təyin edilən antibiotiklərin həcmi, həmçinin, qəbul edilərkən dozalanmanın pozulması ilə əlaqəlidir. Antibiotiklərin qeyri-rasional təyini bir sıra səbəblərlə əlaqəlidir, məsələn, insanların antibiotiklə müalicə olmasına təkidi; həkimlərin antibiotik təyininin lazım olmadığınıı açıqlamaq üçün vaxt qıtlığı; həkimlərin antibiotiklərın nə vaxt təyin edəcəyini bilməməyi və yaxud tibbi və / və ya hüquqi səbəblərdən çox ehtiyatlanması. İnsan tərəfindən istifadə edilən antibiotiklərin təxminən yarısı lazımsız və yersizdir. Məsələn, insanların 1/3 antibiotiklərin adi soyuqdəymənin müalicəsində effektiv olduğuna inanır: hətta antibiotiklərin viruslara qarşı təsirsiz olmağına baxmayaraq, soyuqdəymə antibiotiklərin təyin edilməsi üçün ən yayılmış səbəbdir.
Müalicə müddəti artdıqca antibiotiklərə qarşı rezistentlik artır. Buna görə effektiv minimum təmin edildikdə daha qısa antibiotik kursları, güman ki, rezistentliyin səviyyəsini, xərcləri azalda bilər, daha yaxşı nəticələr və daha az fəsadlar verə bilər.
Antibiotiklərin bəzi növləri digərlərinə nisbətən daha yüksək rezistentlik verir. MRSA infeksiyalarına yoluxma səviyyəsinin yüksəlməsi qlikopeptid antibiotiklərin, sefalosporin və xinolonların istifadəsində müşahidə edilir. Sefalosporinlər, xüsusilə də xinolonlar və klindamisin daha böyük ehtimalla anaerob qrampozitiv Clostridium difficile bakteriyalarının kolonizasiyasına səbəb ola bilər.
Reanimasiya şöbəsində olan faktorlar, məsələn, mexaniki ventilyasiya və bir sıra yanaşı gedən xəstəliklər də bakterial rezistentliyin yaranmasına səbəb olur. Xəstəxana personalının zəif əl gigiyenası rezistent mikroorqanizmlərin yayılmasına səbəb olduğu halda, əllərin tez-tez yuyulması xəstələnmə səviyyəsini aşağı salır.
İrq və yoxsulluq kimi sosial-iqtisadi amillər dərman müalicənənin istifadəsinə təsir edir. Farmakorezistent ştamların müalicə proqramlarının effektivliyi proqramın təkmilləşdirilməsində təşkilati strukturun təyziqinin nəzərə almasından asılıdır.
Müalicə müddəti artdıqca antibiotiklərə qarşı rezistentlik artır. Buna görə effektiv minimum təmin edildikdə daha qısa antibiotik kursları, güman ki, rezistentliyin səviyyəsini, xərcləri azalda bilər, daha yaxşı nəticələr və daha az fəsadlar verə bilər.
Antibiotiklərin bəzi növləri digərlərinə nisbətən daha yüksək rezistentlik verir. MRSA infeksiyalarına yoluxma səviyyəsinin yüksəlməsi qlikopeptid antibiotiklərin, sefalosporin və xinolonların istifadəsində müşahidə edilir. Sefalosporinlər, xüsusilə də xinolonlar və klindamisin daha böyük ehtimalla anaerob qrampozitiv Clostridium difficile bakteriyalarının kolonizasiyasına səbəb ola bilər.
Reanimasiya şöbəsində olan faktorlar, məsələn, mexaniki ventilyasiya və bir sıra yanaşı gedən xəstəliklər də bakterial rezistentliyin yaranmasına səbəb olur. Xəstəxana personalının zəif əl gigiyenası rezistent mikroorqanizmlərin yayılmasına səbəb olduğu halda, əllərin tez-tez yuyulması xəstələnmə səviyyəsini aşağı salır.
İrq və yoxsulluq kimi sosial-iqtisadi amillər dərman müalicənənin istifadəsinə təsir edir. Farmakorezistent ştamların müalicə proqramlarının effektivliyi proqramın təkmilləşdirilməsində təşkilati strukturun təyziqinin nəzərə almasından asılıdır.
Antibiotiklərin heyvandarlıq təsərrüfatında istifadəsi
ÜST bu nəticəyə gəlmişdir ki, antibiotiklərdən qeyri-düzğun istifadə onlara qarşı rezistent mikroorqanizmlərin ortaya çıxmasına və yayılmasına təkan verən əsas amildir və heyvan yemində böyümə stimulyatorları kimi antibiotiklərin istifadəsini məhdudlaşdırmaq lazımdır.
20-ci əsrin son 30 ilindən başlayaraq, antibiotiklər heyvandarlıqda çox istifadə olunur. 2013-cü ildə ABŞ-da istifadə edilən antibiotiklərin 80%-i heyvanlar və yalnız 20%-i insanlar üçün istifadə edilmişdir; 1997-ci ildə 50%-i insan, 50%-i isə heyvanlar üçün istifadə edilmişdir.
Tarixi olaraq, antibiotiklərə qarşı rezistentliyin inkişafı ilə bağlı tədbirlər heyvan yemində antibiotiklərin istifadəsinin tənzimlənməsi əvəzinə daha çox ət, yumurta və süd məhsullarında dərman qalıqlarının məhdudlaşdırılmasına yönəlmişdir.
Tədqiqatçılar İttifaqının hesablamalarına görə, 2001-ci ildə ABŞ-da istifadə edilən antibiotiklərin 70% -dən çoxu “subterapevtik” adlanan (xəstəliyin müalicəsi ücün kifayət olmayan) dozada heyvanların yeminə əlavə edilmişdir. Xəstəlik diaqnozunun olmamasına baxmayaraq, bu dərmanların istifadəsi heyvanların ölüm və xəstələnməsini azaldır və boy artımına səbəb olur.
Nəzəri olaraq ehtimal etmək olar ki, antibiotiklərin subterapevtik dozaları, heyvanların bədənində bakteriyaların hamısına deyil, antibiotiklərə qarşı təbii rezistentliyi olan növlərə öldürücü təsir etmir. Araşdırmalar göstərir ki, əslində bakteriya populyasiyasının ümumi səviyyəsi dəyişmir; təsirə yalnız bakteriya qarışığı məruz qalır. Beləliklə, antibiotiklərin subterapevtik konsentrasiyalarda yemlərə əlavə edilməsı zamanı onların böyümə stimulyatorları kimi təsir mexanizmi aydın deyil.
20-ci əsrin son 30 ilindən başlayaraq, antibiotiklər heyvandarlıqda çox istifadə olunur. 2013-cü ildə ABŞ-da istifadə edilən antibiotiklərin 80%-i heyvanlar və yalnız 20%-i insanlar üçün istifadə edilmişdir; 1997-ci ildə 50%-i insan, 50%-i isə heyvanlar üçün istifadə edilmişdir.
Tarixi olaraq, antibiotiklərə qarşı rezistentliyin inkişafı ilə bağlı tədbirlər heyvan yemində antibiotiklərin istifadəsinin tənzimlənməsi əvəzinə daha çox ət, yumurta və süd məhsullarında dərman qalıqlarının məhdudlaşdırılmasına yönəlmişdir.
Tədqiqatçılar İttifaqının hesablamalarına görə, 2001-ci ildə ABŞ-da istifadə edilən antibiotiklərin 70% -dən çoxu “subterapevtik” adlanan (xəstəliyin müalicəsi ücün kifayət olmayan) dozada heyvanların yeminə əlavə edilmişdir. Xəstəlik diaqnozunun olmamasına baxmayaraq, bu dərmanların istifadəsi heyvanların ölüm və xəstələnməsini azaldır və boy artımına səbəb olur.
Nəzəri olaraq ehtimal etmək olar ki, antibiotiklərin subterapevtik dozaları, heyvanların bədənində bakteriyaların hamısına deyil, antibiotiklərə qarşı təbii rezistentliyi olan növlərə öldürücü təsir etmir. Araşdırmalar göstərir ki, əslində bakteriya populyasiyasının ümumi səviyyəsi dəyişmir; təsirə yalnız bakteriya qarışığı məruz qalır. Beləliklə, antibiotiklərin subterapevtik konsentrasiyalarda yemlərə əlavə edilməsı zamanı onların böyümə stimulyatorları kimi təsir mexanizmi aydın deyil.
Antibiotiklərə qarşı rezistentlik və ekologiya problemləri
Ətraf mühitin çirklənməsi, xüsusilə “qaynar nöqtələr”, məsələn, xəstəxananın və şəhərin təmizlənməmiş çirkab suları vasitəsilə, səhiyyənin ciddi problemidir. Antibiotiklər insan (dərman, kənd təsərrüfatı), heyvanlar və əczaçılıq sənayesi vasitəsi ilə tətbiq olunduqdan sonra ətraf mühiti çirkləndirir. Antibiotiklərə qarşı rezistent bakteriyalar antibiotik tullantıları ilə birlikdə ətraf mühitə daxil olur.
Bakteriyalar sürətlə coxaldıqlarına görə mühitə daxil olan rezistent bakteriyalar, bölünməyə davam etdikləri üçün rezistentlik genlərini təkrarlayırlar. Bundan əlavə, rezistentlik genləri daşıyan bakteriyalar üfüqi gen ötürülməsi yolu ilə bu genləri digər növlərə ötürməyə qadirdir. Beləliklə, konkret bir antibiotik artıq ətraf mühitə daxil edilməsə belə, antibiotiklərə qarşı rezistentlik genləri replikasiya edən bakteriyalara görə (preparatın təsiri olmadan belə) qorunub saxlanılır.
Antibiotiklərə qarşı rezistentlik dəniz onurgalıları arasında geniş yayılmışdır və onlar dəniz mühitində antibiotiklərə qarşı rezistentlik bakteriyalarının mühüm rezervuarları ola bilər.
Çirkab sularının qeyri-düzgün təmizlənməsi nəticəsində əczaçılıq istehsalında ətraf mühitə böyük miqdarda antibiotiklərin atılması da antibiotiklərə davamlı ştamların inkişaf etməsi və yayılması riskini artırır.
Bakteriyalar sürətlə coxaldıqlarına görə mühitə daxil olan rezistent bakteriyalar, bölünməyə davam etdikləri üçün rezistentlik genlərini təkrarlayırlar. Bundan əlavə, rezistentlik genləri daşıyan bakteriyalar üfüqi gen ötürülməsi yolu ilə bu genləri digər növlərə ötürməyə qadirdir. Beləliklə, konkret bir antibiotik artıq ətraf mühitə daxil edilməsə belə, antibiotiklərə qarşı rezistentlik genləri replikasiya edən bakteriyalara görə (preparatın təsiri olmadan belə) qorunub saxlanılır.
Antibiotiklərə qarşı rezistentlik dəniz onurgalıları arasında geniş yayılmışdır və onlar dəniz mühitində antibiotiklərə qarşı rezistentlik bakteriyalarının mühüm rezervuarları ola bilər.
Çirkab sularının qeyri-düzgün təmizlənməsi nəticəsində əczaçılıq istehsalında ətraf mühitə böyük miqdarda antibiotiklərin atılması da antibiotiklərə davamlı ştamların inkişaf etməsi və yayılması riskini artırır.
